Τζον Μίλμπανκ: Να αξιοποιήσουμε την πολιτισμική συγγένεια σιιτισμού-Δύσης

Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ δεν αποχωρίζεται το καπέλο του με το σύνθημα «Make America Great Again» (MAGA), Μάιος 2025. Φωτ: REUTERS/Eduardo Munoz

Βλέπετε την Ευρωπαϊκή Ένωση ως ένα είδος «πολιτισμικού κράτους»;

Η ιδέα της Ευρώπης ως ενός μοναδικού πολιτισμικού κράτους δεν είναι ούτε ρεαλιστική ούτε επιθυμητή. Δεν χρειάζεται ένα μονοπωλιακό κυρίαρχο κέντρο, αλλά μια ομοσπονδία με διαμοιρασμένη κυριαρχία αλλά και συντονισμό στη στρατιωτική και οικονομική πολιτική. Σε αυτό είμαι κοντά σε μια περσοναλιστική Πολιτική Φιλοσοφία που θα θεωρούσε ότι και στο χριστιανικό παρελθόν της Ευρώπης, κυρίως το ρωμαιοκαθολικό, υπήρχε μια διαμοιρασμένη έννοια κυριαρχίας.

Σήμερα είναι βεβαίως σημαντικός ο δημοκρατικός έλεγχος. Είναι πάντως χαρακτηριστική η αποτυχία του Μπρέξιτ. Το Ηνωμένο Βασίλειο δεν μπορεί να επιτύχει ως ένα ξεχωριστό έθνος-κράτος, αν απομονωθεί από τον κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο Κιρ Στάρμερ έχει κατανοήσει ότι σε περιόδους απειλών προς τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής το μέλλον του Ηνωμένου Βασιλείου είναι σε μια επανένωση με την Ευρωπαϊκή Ένωση ως πολιτισμικό μπλοκ.

Επιμένετε επίσης στη νέα επικαιρότητα που έχουν οι αυτοκρατορίες. Μπορούν, όμως, να συνυπάρξουν με τη δημοκρατία; Πώς βλέπετε τις παρατηρήσεις σας να εφαρμόζονται στην Ευρώπη;

Με γοητεύει η αμφισημία των αυτοκρατοριών που ενεπλάκησαν μεν σε βίαιη κατάκτηση και καταπίεση των κατακτημένων, αλλά συνδέθηκαν επίσης με την καθολικότητα του νόμου και των ιδεών με ταυτόχρονη ύπαρξη πλουραλισμού εθνοτήτων που δεν βλέπουμε πάντα στο έθνος-κράτος. Στους σημερινούς κρατικούς σχηματισμούς τίθεται εκ νέου το ζήτημα του εθνοτικού πλουραλισμού.

Σήμερα δεν έχει νόημα η νοσταλγία των προνεωτερικών αυτοκρατοριών, αλλά ο στοχασμός για το πώς θα μπορούσαμε να έχουμε δημοκρατικές κοινοπολιτείες με εθνοτικό πλουραλισμό και συνύπαρξη καθολικότητας και ποικιλίας. Σημειωτέον ότι χαρακτηριστικό των «αυτοκρατορικών» πολιτικών είναι και η μέριμνά τους για επιμέρους τοπικότητες χωρίς τον συγκεντρωτισμό του κέντρου ενός έθνους-κράτους.

«Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει ό,τι θα μπορούσε να αποκληθεί μία «αυτοκρατορική» πολιτική»

Από αυτήν την άποψη η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει ό,τι θα μπορούσε να αποκληθεί μία «αυτοκρατορική» πολιτική. Για να λάβω παραδείγματα από το Ηνωμένο Βασίλειο, οι Βρυξέλλες ευνοούσαν τοπικότητες έναντι των κινδύνων του συγκεντρωτισμού, λ.χ. την Κορνουάλη, γεγονός που δεν κατανοούσαν πολλοί εθνολαϊκιστές. Περιθωριοποιημένες περιοχές της Αγγλίας υποφέρουν περισσότερο μετά το Μπρέξιτ. Είναι, εξάλλου, ενδιαφέρον ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί τις τοπικές κουλτούρες.

Ως προς τις αμφισημίες των αυτοκρατοριών, επιτρέψτε μου να αναπτύξω μερικές παρατηρήσεις που μπορεί σε πολλούς να φανούν αιρετικές, με επίκληση παραδειγμάτων από το ιστορικό παρελθόν. Η Ισπανική αυτοκρατορία στη Λατινική Αμερική έχει μείνει στην Ιστορία κυρίως για την καταπίεση και τις διώξεις εναντίον των ιθαγενών. Ωστόσο, το γεγονός ότι ελάχιστοι Ισπανοί είχαν αναλάβει το έργο της διοίκησης μιας τόσο μεγάλης ηπείρου, καθώς και της εκπαίδευσης, δείχνει ότι υπήρχε κάποιο είδος συναίνεσης από ένα μεγάλο μέρος των πληθυσμών.

Η κατάρρευση της Ισπανικής αυτοκρατορίας οδήγησε σε πολλές χώρες που είχαν συχνά αυταρχικά καθεστώτα. Για να φέρω ένα παράδειγμα πιο κοντά στη χώρα σας, ο Ελληνισμός συχνά μεγαλούργησε, όταν συνδέθηκε με μια πολυφυλετική αυτοκρατορική διάσταση, ενώ περιορίστηκε στο νεωτερικό έθνος-κράτος. Επίσης, ο γερμανικός πολιτισμός κατά τη γένεση του νεωτερικού έθνους-κράτους υπέστη έναν εκπρωσισμό, καθώς είναι αναπόφευκτο κατά τη νεωτερική σύμπηξη του έθνους-κράτους μία εθνότητα να κυριαρχεί επί των άλλων και να τις υποτάσσει.

Βεβαίως, παρόμοια παραδείγματα σε καμία περίπτωση δεν σημαίνουν νοσταλγία για ένα προνεωτερικό μη δημοκρατικό παρελθόν. Αυτό που θέλω να καταδείξω είναι ότι η αυτοκρατορική διάσταση συνδέεται με μια ποικιλία λ.χ. εθνοτήτων και τρόπων ζωής εντός ενός ενιαίου οράματος κοινής ανθρωπότητας, το οποίο υπερβαίνει τις τοπικές ιδιαιτερότητες, ενώ ταυτοχρόνως τις διατηρεί.

Το ζητούμενο είναι πώς η αυτοκρατορική διάσταση να συνδεθεί σήμερα με ένα είδος δημοκρατικής κοινοπολιτείας. Το προφανές παράδειγμα είναι το πώς η Βρετανική αυτοκρατορία έδωσε τη θέση της σε μια βρετανική κοινοπολιτεία, όμως εδώ η ενότητα είναι περισσότερο συμβολική και όχι πραγματική.

Θα με ενδιέφερε πολύ περισσότερο ένα όραμα του πώς η Ευρώπη θα μπορούσε να αποτελέσει μια δημοκρατική κοινοπολιτεία με μια αυτοκρατορική διάσταση ως προς την υπεράσπιση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Αυτό θα σήμαινε να μην εξαντλείται το δημοκρατικό στοιχείο στα συνιστώντα έθνη-κράτη, αλλά να επεκταθεί περισσότερο η δημοκρατία και οι εκλογές σε ένα πανευρωπαϊκό επίπεδο που να μην περνάει μόνο μέσα από τα έθνη-κράτη.

Κάτι τέτοιο είναι δύσκολο υπό τις παρούσες συνθήκες, αλλά αποτελεί μία αναγκαιότητα, γιατί αλλιώς ο κόσμος θα κυριαρχείται αφενός από τις μεγάλες επιχειρήσεις και, αφετέρου, από τα υπερμεγέθη πολιτισμικά κράτη εκτός Ευρώπης. Για να επιτευχθεί ένα παρόμοιο όραμα, θεωρώ ότι χρειάζεται να δοθεί περισσότερη πραγματική εξουσία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και μεγαλύτερη διασύνδεσή του με τα εθνικά κοινοβούλια.

Υποστηρίζω επίσης στη δημοκρατική εκπροσώπηση να υπάρχει διαμεσολάβηση και από τις επαγγελματικές συντεχνίες των εργαζόμενων πολιτών. Εντέλει, αν ακολουθήσουμε την αριστοτελική ιδέα, για την ιδεώδη πολιτεία χρειάζεται ένας συντονισμός ανάμεσα σε αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις, σε αυτούς που λειτουργούν ως σύμβουλοι και στον λαό, προκειμένου να έχουμε μια συμμετοχική δημοκρατία.

Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο.

Πώς θεωρείτε την ανάγκη ενότητας της Ευρώπης σε μια περίοδο που σύμφωνα με τις διαγνώσεις σας κυριαρχούν μεγάλα πολιτισμικά κράτη με αυτοκρατορικά χαρακτηριστικά;

Η επικέντρωση του ενδιαφέροντος των ΗΠΑ στην Ευρώπη δεν είναι πλέον αυτονόητη. Είναι πιθανή μια στροφή της προσοχής των ΗΠΑ στον Ειρηνικό. Σε αυτή τη συνάφεια, η Ευρώπη χρειάζεται να αντιληφθεί τον εαυτό της ως μια ενωμένη χερσόνησο. Οι ευρωπαϊκές χώρες είναι πολύ μικρές.

Στην Ευρώπη υπάρχει ενίοτε μια επιστροφή του έθνους-κράτους, πλην σε μια ευρύτερη συνάφεια κυριαρχίας των πολιτισμικών κρατών. Τα εθνικά κράτη της Ευρώπης δεν είναι τόσο μεγάλα, ώστε να αποτελέσουν πολιτισμικά κράτη, όμως η Ευρώπη εν συνόλω μπορεί να αποτελέσει έναν ιδιαίτερο πολιτισμικό πόλο.

Η Ευρώπη αποτελεί μια ιδιαίτερη πραγματικότητα, είναι ελεύθερη και δημοκρατική, αλλά ταυτοχρόνως είναι λιγότερο ατομικιστική, καπιταλιστική και καταναλωτική από τις ΗΠΑ. Υπάρχει ένας διακριτός και ταυτοποιήσιμος ευρωπαϊκός τρόπος ζωής, τον οποίο χρειάζεται να μπορούμε να υπερασπιστούμε, αν καταστεί απαραίτητο.

Μάλιστα, σε μια εποχή όπου η Ρωσία βλέπει ένα μέρος της ανατολικής Ευρώπης ως την παραδοσιακή σφαίρα επιρροής της, επιστρέφοντας σε ένα είδος τσαρικού αυταρχισμού, ενώ η Κίνα προβάλλει έναν τρίτο δρόμο, στον οποίο χρειάζεται επίσης να μπορούμε να αντισταθούμε.

Η κρίσιμη περιοχή είναι η Ανατολική Ευρώπη με πλέον σημαντική χώρα την Πολωνία. Η Ευρώπη χρειάζεται να είναι σε θέση να μπορεί να υπερασπιστεί τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, εφόσον αυτές θεωρήσουν ότι πρέπει να ακολουθήσουν τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής.

Γενικότερα, θεωρώ ότι μια απόδειξη του γεγονότος ότι οι πολιτισμικές συνομαδώσεις είναι πιο σημαντικές από τις εθνοκρατικές είναι ότι ακόμη και πολλοί εθνολαϊκιστές στρέφονται περισσότερο στις διαφορές ανάμεσα σε πολιτισμικά μοντέλα παρά ανάμεσα σε αυστηρώς εθνικά, επιμένοντας περισσότερο στην υπεράσπιση ενός πολιτισμού παρά ενός έθνους- κράτους, βλέπε λ.χ. την αλλαγή στη ρητορική της Τζόρτζια Μελόνι στην Ιταλία.

Επομένως, η Ευρώπη αναπόφευκτα χρειάζεται μια συντονισμένη στρατιωτική και οικονομική πολιτική. Ως προς το οικονομικό σκέλος, πάντως, χρειαζόμαστε ένα είδος οικονομίας που να είναι εγγενώς προσανατολισμένο στην ανθρώπινη άνθιση και ευδαιμονία, καθώς και στην εξασφάλιση μιας ποικιλίας διαφορετικών τρόπων μιας παρόμοιας άνθισης.

Υπάρχει, ασφαλώς, μεγαλύτερη ανάγκη για την ενότητα της Ευρώπης σε μια περίοδο όπου και οι ΗΠΑ επί Ντόναλντ Τραμπ δείχνουν να λαμβάνουν την κατεύθυνση ενός πολιτισμικού κράτους αντικαθιστώντας έτσι την παλαιότερη φιλελεύθερη ιδέα της ηγεμονίας του «ελεύθερου κόσμου» ή και όλου του πλανήτη κατά τη μονοπολική στιγμή. Δεν είναι βεβαίως σαφές ποιος είναι ο σκοπός του Ντόναλντ Τραμπ.

Φαίνεται να βασίζεται σε μια διάγνωση ότι είναι καταστροφική η ασυμμετρία ανάμεσα αφενός σε χώρες που καταναλώνουν πολύ περισσότερο από ό,τι παράγουν με την επικουρία του χρηματοπιστωτικού συστήματος και, αφετέρου, σε χώρες που παράγουν πολύ περισσότερο από ό,τι καταναλώνουν.

Θεωρεί ότι αυτό βλάπτει την αμερικανική εργατική τάξη και χρειάζεται εξισορρόπηση, την οποία επιχειρεί, άγνωστο με τι αποτέλεσμα, μέσω δασμών, αντί να προσπαθήσει τη δημιουργία κοινωνικής δικαιοσύνης μέσω εσωτερικών μέτρων. Βασίζεται επίσης στην ιδεολογική προβολή ιδιαζόντων αμερικανικών στοιχείων που είναι εθνικά και πολιτισμικά, όπως λ.χ. ο καπιταλισμός αμερικανικού τύπου ή η τέχνη του «ντιλ».

Δεν ξέρω, όμως, πόσο πειστικό είναι όλο αυτό, το να περιορίζουμε τον αμερικανισμό λ.χ. στο γκολφ και στο μπέργκερ. Το πρόβλημα του τραμπισμού είναι ότι μοιραία δημιουργείται ένας μη βιώσιμος διχασμός ανάμεσα αφενός σε εθνολαϊκιστές, όπως λ.χ. ο Στηβ Μπάνον και, αφετέρου, σε τεχνοφουτουριστές, όπως λ.χ. ο Πίτερ Τιλ, καθώς είδαμε και στην περίπτωση του Ίλον Μασκ. Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου βέβαιο ότι ο τραμπισμός θα προσφέρει ενότητα στις ΗΠΑ, αντιθέτως αυξάνονται οι διχασμοί τόσο εντός των ΗΠΑ όσο και εντός του ίδιου του τραμπισμού.

Το ερώτημα είναι, εντέλει, τι σημαίνει η ευρωπαϊκή ενότητα στην περίοδο του τραμπισμού, αλλά και των μοντέλων της Κίνας και της Ρωσίας. Ξέρετε, η Ευρώπη δεν είναι ένα ατέλειωτο λιβάδι με σημύδες. Διαθέτει γεωγραφικές διαιρέσεις που προκαλούνται από όρη, ποταμούς και θάλασσες και αυτό έχει ενθαρρύνει τη δημιουργία πολλών ειδών θυλάκων, όπου αναπτύχθηκε η έννοια της αυτοδιοίκησης και της συλλογικής αυτοάμυνας.

Πολιτισμικά κράτη στη Μέση Ανατολή

 Στη Μέση Ανατολή πιστεύετε ότι εφαρμόζεται η έννοια του πολιτισμικού κράτους;

Το Ισλάμ, κατ’ αρχάς, αποτελεί έναν πολιτικό φορέα που είναι συνολικά περισσότερο «αυτοκρατορικός» παρά εθνοκρατικός. Υπάρχει η περαιτέρω διάκριση αφενός του Σιιτικού Ισλάμ που αποτελεί μια πολιτισμική ενότητα γύρω από το Ιράν και, αφετέρου, του Σουνιτικού Ισλάμ γύρω από τις μοναρχίες του Κόλπου. Το σημαντικό ζήτημα της εποχής μας είναι αν οι σημαντικές χώρες του Σουνιτικού Ισλάμ, όπως η Σαουδική Αραβία, θα προσχωρήσουν στην ομάδα των BRICS+, συμμαχώντας με την Κίνα και τη Ρωσία και ερχόμενες σε συνεννόηση με το Ιράν, ή αν, αντιθέτως, θα διατηρήσουν τις προνομιακές σχέσεις με τη Δύση.

Στην πρώτη περίπτωση θα συνέβαινε μία σχετικοποίηση του ρήγματος μεταξύ Σιιτικού και Σουνιτικού Ισλάμ στην κατεύθυνση μιας αναδυόμενης ευρύτερης ισλαμικής αλληλεγγύης, γεγονός που θα συνεπαγόταν επίσης μία αποτυχία της μακροχρόνιας αμερικανικής πολιτικής να συνδέσει το Ισραήλ με τις σουνιτικές χώρες του Κόλπου. Επομένως, η αποτροπή ενός παρόμοιου σεναρίου αναμένεται να αποτελέσει προτεραιότητα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.

Το περαιτέρω ερώτημα είναι αν το Ισραήλ αποτελεί ένα πολιτισμικό κράτος. Παρά το μικρό μέγεθός του, το Ισραήλ είναι όντως ένα κράτος που συνδυάζει θεοκρατικά στοιχεία βασισμένα στον πολιτισμό του Ιουδαϊσμού με μια δημοκρατία δυτικού τύπου και μια ειδική σχέση με τις ΗΠΑ. Το γενικό ερώτημα είναι βεβαίως αν το Ισραήλ μπορεί να αντέξει έναν πλουραλισμό εθνοτήτων, όπως συμβαίνει στα πολιτισμικά κράτη.

Και το άμεσο ζήτημα είναι ότι το Ισραήλ θα πρέπει να διατηρήσει τη συμμαχία με τις σουνιτικές χώρες του Κόλπου επί της οποίας βασίζεται ο αμερικανικός σχεδιασμός. Αλλά για αυτό θα χρειαστεί να ελεγχθεί η συμπεριφορά του Ισραήλ προς τους Παλαιστινίους, ώστε να μη διαρραγεί η υφιστάμενη συνεννόηση Ισραήλ και σουνιτικών χωρών.

Θα πρότεινα, όμως, και μερικές ριζικότερες διερωτήσεις. Η Δύση έχει προτιμήσει τη συμμαχία με τις σουνιτικές χώρες, οι οποίες όμως είναι περισσότερο επιρρεπείς στον φονταμενταλισμό. Βεβαίως και το παρόν καθεστώς του Σιιτικού Ιράν προβάλλει μια φονταμενταλιστική εκδοχή του Ισλάμ. Όμως, αν εξετάσει κανείς τη μακραίωνη ιστορία τόσο της Περσίας όσο και του Σιιτισμού θα δει ότι πολιτισμικά είναι πολύ πιο κοντά στον Ιουδαϊσμό, αλλά και στη Δύση, από ό,τι ο Σουνιτισμός.

Ο Σιιτισμός έχει μεγαλύτερη ανοχή στη θρησκευτική ποικιλία από ό,τι ο Σουνιτισμός. Στη Δύση έχουμε μια ορισμένη στάση προς το Ιράν που βασίζεται στη σχέση με το υπάρχον καθεστώς. Φανταστείτε, όμως, μια συνθήκη όπου από τη μια έχουμε μη φονταμενταλιστικό καθεστώς στο Ιράν, ενώ από την άλλη οι σουνιτικές μοναρχίες έχουν στραφεί προς την ομάδα BRICS+. Θα είχαμε ένα εντελώς άλλους σχηματισμούς.

Tεχεράνη, Ιούλιος 2025. Majid Asgaripour/WANA (West Asia News Agency) via REUTERS

Πώς θεωρείτε την ιδιαιτερότητα του Σιιτικού Ισλάμ;

Ο Σιιτισμός βασίζεται σε ένα θρησκευτικό σύστημα ιμάμηδων, δηλαδή πνευματικών καθοδηγητών που δεν ταυτίζονται απολύτως με την αυτοκρατορική εξουσία, όπως και στη Δύση υπήρχε διάκριση Εκκλησίας και αυτοκρατορίας. Αντιθέτως, στο σουνιτικό Ισλάμ, έχουμε το παγκόσμιο χαλιφάτο, όπου η ταύτιση θρησκευτικού και κοσμικού ηγέτη είναι απόλυτη.

Στο Σιιτικό μοντέλο μπορούν να υπάρξουν περισσότερες ανεξάρτητες χώρες, αλλά με το σύστημα των ιμάμηδων να δίνει μια συνολική πνευματική καθοδήγηση, κάπως όπως στη Χριστιανοσύνη ο παπισμός. Υπάρχουν και άλλες συγγένειες με τον Χριστιανισμό, όπως η σωτηρία μέσω της οδύνης, άλλωστε ο χριστιανικός μυστικισμός έχει επιδράσει μέσω των κοινοτήτων των σούφι.

«Το πρόβλημα που έχει το σημερινό καθεστώς στο Ιράν δεν είναι ο παραδοσιακός του χαρακτήρας, αλλά μια στρεβλή συνάντηση με τη νεωτερικότητα που οδήγησε σε υπερβολική πολιτικοποίηση του Σιιτισμού»

Παραδόξως, θα έλεγα ότι το πρόβλημα που έχει το σημερινό καθεστώς στο Ιράν δεν είναι ο παραδοσιακός του χαρακτήρας, αλλά μια στρεβλή συνάντηση με τη νεωτερικότητα που οδήγησε σε υπερβολική πολιτικοποίηση του Σιιτισμού στην κατεύθυνση ενός αυστηρού φονταμενταλισμού. Συνδέθηκε με ένα μάλλον νεωτερικό είδος αντισημιτισμού που δεν υπάρχει στον παραδοσιακό Σιιτισμό.

Και στον Σουνιτισμό έχουμε στρεβλή συνάντηση με τη νεωτερικότητα στην περίπτωση του αυστηρού φονταμενταλιστικού ουαχαμπιτισμού, ο οποίος όμως συνυπάρχει με μια χυδαία μορφή καπιταλισμού, με οικολογική καταστροφή κ.ο.κ. Για να επιστρέψουμε στον Σιιτισμό, το πρόβλημα είναι ότι μια βίαιη αλλαγή του ιρανικού καθεστώτος και μια ενδεχόμενη αποτυχία του διάδοχου σχήματος να εξασφαλίσει συνοχή λόγω της μεγάλης εθνοτικής ποικιλίας θα μπορούσε να απελευθερώσει δυνάμεις απολύτως καταστροφικές που θα θύμιζαν την άναρχη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ίσως σωστότερη θα ήταν η επιδίωξη σταδιακής μεταρρύθμισης του ιρανικού καθεστώτος.

Παρεμπιπτόντως, θεωρώ ότι θα ήταν δυνατή μια μεταρρύθμιση και στη Ρωσία. Από τους Ρώσους οι πλέον ενδιαφέροντες στοχαστές είναι αυτοί που έζησαν σε εξορία στη Διασπορά και αναζήτησαν ανταποκρίσεις στη νεωτερικότητα, όπως ο Βλαδίμηρος Σολόβιεφ (1853-1900), ο οποίος διατύπωσε μια έννοια «ελεύθερης θεοκρατίας», πολύ κοντά στον Αγγλικανική πολιτική. Το πρόβλημα με την περισσότερο «ιθαγενή» ρωσική σκέψη είναι ότι οδηγεί σε μια υπαγωγή της θρησκείας στο έδαφος με αποτέλεσμα έναν τοπικισμό. Το βλέπουμε αυτό και στη σκέψη του Αλεξάντρ Ντούγκιν.

Ωστόσο, πιστεύω ότι είναι δυνατή μια μεταμόρφωση της Ρωσίας με ανάσυρση εναλλακτικών πνευματικών πηγών που υπάρχουν στην ιστορία της, όπως λ.χ. ο ρωσικός στοχασμός του 19ου αιώνα για το πώς μπορεί να συνδυαστεί η Ορθόδοξη παράδοση με τη συνταγματική διακυβέρνηση και με μια μεγαλύτερη κοινωνική μέριμνα και πολιτική συμμετοχή. Θεωρώ μάλιστα σημαντικό η Ρωσία να εμπνευστεί περισσότερο από τη Βυζαντινή παράδοση που διαθέτει εντός της τη ρωμαϊκή πολιτειακή σκέψη, ενώ ο ρωσικός αυταρχισμός ανάγεται αφενός στη μίμηση μογγολικών προτύπων και αφετέρου στην εισαγωγή του δυτικού απολυταρχισμού της πρώιμης νεωτερικότητας στη Ρωσία.

Πώς εννοείτε τη σημασία της οδύνης στον Σιιτισμό;

Ο Σιιτισμός δομείται γύρω από τη συμμετοχή στον θάνατο του Χουσεΐν ιμπν Αλί, εγγονού του Μωάμεθ, κατά τη μάχη της Καρμπάλα. Τιμάται κατά την «Ασούρα» που τελέστηκε πρόσφατα και περιλαμβάνει τελετουργίες πένθους, οι οποίες συχνά πολιτικοποιούνται. Κυβερνήσεις ή καθεστώτα αντίπαλα προς τους Σιίτες παρομοιάζονται με τους Ομεϋάδες, τους αρχικούς αντίπαλους του Σιιτισμού (7ος αιώνας).

Η εξέγερση ή αντίσταση λαμβάνει τη σημασία συμμετοχής στο μαρτύριο που θεωρείται ότι σώζει τον πιστό, ακόμη και το ακούσιο. Η σημασία του μαρτυρίου είναι βεβαίως σημαντική σε όλο το Ισλάμ, όμως στον Σιιτισμό υπάρχει μια μεγαλύτερη μυστικιστική διάσταση και μια μεγαλύτερη σύνδεση με την έμφαση που δίνει ο ανατολικός και όχι μόνο Χριστιανισμός στη μορφή του «σταυρωμένου» μάρτυρα.

Υπάρχουν και κοινοί θρύλοι, όπως οι «επτά κοιμώμενοι της Εφέσου», οι οποίοι κατά την αφήγηση διώκονταν κατά τη ρωμαϊκή περίοδο και, κρυπτόμενοι σε ένα σπήλαιο, έπεσαν σε έναν ύπνο που κράτησε δύο αιώνες, με αποτέλεσμα, μόλις ξύπνησαν, οι άλλοτε διωκόμενοι Χριστιανοί ομολογητές να έχουν πάρει πλέον την εξουσία. Οι σούφι είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον Χριστιανικό και τον Σιιτικό μυστικισμό.

Σιίτες αυτομαστιγώνονται κατά τη διάρκεια του εορτασμού της Ασούρα στον Πειραιά, τον Ιούλιο του 2025. REUTERS/Stelios Misinas

Συνολικότερα, πώς θα βλέπατε μια δυτική πολιτική στη Μέση Ανατολή;

Συνολικά, θεωρώ ότι η Δύση θα μπορούσε να δει τρία πράγματα με διαφορετικό τρόπο: α) Προσπαθήσαμε να επιβάλλουμε εθνοκρατικές δομές στη Μέση Ανατολή, ενώ μακροπρόθεσμα η μεγαλύτερη διαφορά είναι αυτή ανάμεσα στο Σιιτικό και στο Σουνιτικό μπλοκ. β) Μια ένωση του Σουνιτικού και Σιιτικού Ισλάμ θα ήταν επικίνδυνη, ιδιαιτέρως μάλιστα σε μια προοπτική προσχώρησής τους σε συμμαχία με Κίνα και Ρωσία. Θα μπορούσαμε, αντιθέτως, να αξιοποιήσουμε τη συγκριτική πολιτισμική συγγένεια του Σιιτισμού με τον Χριστιανισμό και με τον δυτικό πολιτισμό. Η Δύση θα έπρεπε να φοβάται ένα διεθνιστικό Σουνιτικό Ισλάμ.

Αντιθέτως, σουνιτικές χώρες που έχουν οργανωθεί ως μικρά βασίλεια, όπως η Ιορδανία ή το Μαρόκο είναι πιο πρόσφορες. Μια συμμαχία μικρών σουνιτικών βασιλείων θα ήταν καλύτερη για τη Δύση. γ) Το Ισραήλ θα μπορούσε να έχει μια περισσότερο ομοσπονδιακή οργάνωση που να επιτρέπει ένα είδος ομοσπονδιακής συνύπαρξης με τους Παλαιστινίους. Θεωρώ τη λύση των δύο κρατών ως μη ρεαλιστική. Αλλά θα μπορούσε να υπάρξει μια αυτοδιοίκηση των Παλαιστινίων εντός ενός περισσότερο ομοσπονδιακού κράτους του Ισραήλ με μεγαλύτερο πλουραλισμό.

Παλαιστίνιοι στριμώχνονται για λίγο φαγητό στη Γάζα. Ιούλιος 2025. REUTERS/Mahmoud Issa

Η δύναμη άλλωστε του Ιουδαϊκού πολιτισμού έγκειται στην ερμηνευτική του και στις μη κυριολεκτικές ερμηνευτικές προσλήψεις των βιβλικών αφηγήσεων και προταγμάτων. Πιστεύω ότι η αγγλική και γαλλική προσέγγιση ως προς τη θρησκευτική και εθνοτική συνύπαρξη στην περιοχή ήταν πιο ισορροπημένη από την αμερικανική και θα έπρεπε να υπάρξει μια μεγαλύτερη ευρωπαϊκή επίδραση.

Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ ότι οι BRICS+ δεν διαθέτουν επαρκή συνοχή. Η Ινδία είναι καχύποπτη ή και εχθρική απέναντι στην Κίνα. Πολλές χώρες της Ασίας, όπως οι Φιλιππίνες, η Ιαπωνία και το Βιετνάμ, ανησυχούν πολύ για την υπερβολή της δυνάμεως της Κίνας. Η Δύση μπορεί να αξιοποιήσει αυτές τις εντάσεις. Είναι μάλιστα σημαντικοί οι ιστορικοί δεσμοί της Αγγλίας με την Ινδία.

Θα έλεγα μάλιστα ότι αυτή τη στιγμή, όπως έχει παρατηρηθεί και από τον Πρόεδρο Μακρόν, υπάρχει μια σημαντική αγγλογαλλική συνεργασία, η οποία μάλιστα αμβλύνει τα αποτελέσματα του Μπρέξιτ. Ο λόγος είναι ότι το ζήτημα της άμυνας αυτή τη στιγμή προέχει και οι «παλιομοδίτικες» δυνάμεις, όπως η Αγγλία και η Γαλλία, είναι πάλι κρίσιμες. Η Γερμανία έχει αντιθέτως μειονεκτήματα, όπως λ.χ. το γεγονός ότι συχνά η παραδοσιακή πολιτική της ήταν ένας διαμοιρασμός της Ανατολικής Ευρώπης με τη Ρωσία ή μία πρωσικού τύπου υποτίμηση των Σλάβων.

Για παρόμοιους λόγους, η Αγγλία είναι για τη Γαλλία περισσότερο αξιόπιστος εταίρος στα αμυντικά θέματα από ό,τι η Γερμανία. Ένας καινούργιος πόλος είναι η Πολωνία, η οποία διαθέτει έναν συγκριτικά μεγάλο στρατό και της οποίας η στάση είναι παραδοσιακά η διπλή δυσπιστία προς τη Γερμανία και τη Ρωσία, καθώς και η ανησυχία για τις περιπτώσεις όπου οι δύο αυτές δυνάμεις είχαν φιλικές σχέσεις.

Γενικότερα, σε μια εποχή απόσυρσης των ΗΠΑ και ανόδου των πολιτισμικών κρατών η στενή σχέση Αγγλίας και Γαλλίας είναι αναπόσπαστη για το να μπορέσει η Ευρώπη να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ο ρόλος του νέου Πάπα Λέοντα ΙΔ΄

Μιλάτε επίσης συχνά για «Δυτική Χριστιανοσύνη» (Christendom). Ο χριστιανικός πολιτισμός εκφράζεται σήμερα κατ’ εξοχήν από τον νέο Πάπα Λέοντα ΙΔ΄. Ποια πιστεύετε ότι θα είναι η φωνή του ως ένας πόλος διαφορετικός από τις ΗΠΑ του Ντόναλντ Τραμπ και από την Ευρωπαϊκή Ένωση;

Ο Πάπας Λέων αποτελεί από πολλές απόψεις μια σύνθεση ανάμεσα στους δύο τελευταίους Πάπες, δηλαδή τον Πάπα Βενέδικτο και τον Πάπα Φραγκίσκο. Με τον Πάπα Βενέδικτο μοιράζεται μια πνευματική μόρφωση ριζωμένη στη σκέψη του ιερού Αυγουστίνου Ιππώνος, η οποία σημαίνει ισορροπία ανάμεσα στον φυσικό λόγο, τη Βίβλο και την παράδοση, αλλά και μια έμφαση στην αυτονομία της Εκκλησίας, η οποία όμως κρίνεται από τη διάδοση του Ευαγγελίου και του μηνύματος της αγάπης.

Με τον Πάπα Φραγκίσκο έχει ως κοινά την προτεραιότητα στην κοινωνική διδασκαλία, στην ενσυναίσθηση και την ποιμαντική πράξη, αλλά και τη μεγάλη εμπειρία της Λατινικής Αμερικής. Το τελευταίο σημαίνει ρίζωμα σε μια εθνική και λαϊκή συνάφεια και τον αποστασιοποιεί από την πολιτική φιλοσοφία του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄.

Εξάλλου, ο συνδυασμός του ότι υπήρξε αφενός επικεφαλής των Αυγουστινιανών μοναχών και, αφετέρου, ότι έδρασε επί δεκαετίες στο Περού και αλλού στη Λατινική Αμερική σημαίνει ότι αφενός θα απευθύνεται ως φορέας της αυγουστινιανής «αυτοκρατορικής» διάστασης του παπισμού ως διαδόχου της Ρώμης στην παγκόσμια κοινότητα με ένα πνεύμα νομικού ουνιβερσαλισμού βασισμένο στη νομοκανονική του συγκρότηση και, αφετέρου, θα είναι πρόθυμος για συγκρητισμούς στην ποιμαντική πράξη, όπως ο Πάπας Φραγκίσκος που δεν δίσταζε να σαρκώσει τον Ρωμαιοκαθολικισμό σε κοινότητες λ.χ. Περουβιανών ακόμη και με αξιοποίηση στοιχείων από την τιμή σε τοπικές προκολομβιανές θεότητες και στα νοήματα που εκπροσωπούσαν.

Το τελευταίο θα τον φέρει, όπως και τον Φραγκίσκο, κοντά στο πνεύμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας που τονίζει τη σάρκωση σε συγκεκριμένους πολιτισμούς και έθνη.

Από πολιτικής απόψεως το σημαντικότερο είναι ότι εξελέγη από το Κονκλάβιο λόγω της βορειοαμερικανικής καταγωγής του ως ένας εναλλακτικός πόλος στον Ντόναλντ Τραμπ. Πρόκειται για μια σπάνια περίπτωση Πάπα που μπορεί να κατανοεί εξίσου καλά τη Βόρεια Αμερική, τη Νότια Αμερική και την Ευρώπη. Είναι γενικά ένας άνθρωπος που ως σοφός αλλά και καλόψυχος, ποιμένας αλλά και διοικητής κάνει τικ σε όλα τα κουτάκια. Σε μια περίοδο που έχουμε μια απομάκρυνση των ΗΠΑ από την Ευρώπη, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έδωσε το μήνυμα ότι επιθυμεί τη διατήρηση της ενότητας της χριστιανικής Δύσης. Άλλωστε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στηρίζεται οικονομικώς στην Αμερική και έχει ανάγκη από την άμβλυνση του ρήγματος ανάμεσα στις δύο ηπείρους.

• Πάπας Λέων ΙΔ’: Πώς η επιλογή του ονόματός του συνδέεται με την AI

 Εντέλει πώς εννοείτε την ενότητα της δυτικής «Χριστιανοσύνης» (WesternChristendom) σήμερα; Έχει επικαιρότητα σήμερα ή αποτελεί ένα παρωχημένο κατάλοιπο του Μεσαίωνα;

O τρόπος που τίθεται το ερώτημα έχει σταδιακά αλλάξει. Για ένα μεγάλο διάστημα λ.χ. στις μεταπολεμικές δεκαετίες και κατά την εποχή της Β΄ Βατικάνειας Συνόδου (1962-1965) υπήρχε η εντύπωση πως ό,τι είχε επιβιώσει από τις βασικές χριστιανικές αξίες είχε εφαρμοστεί καλά στις εκκοσμικευμένες κοινωνίες μας με τον φυσικό τους ανθρωπισμό.

Στοχαστές, όπως ο Ζακ Μαριτέν, είχαν προβεί σε μια επανεκτίμηση της παρουσίας των χριστιανικών αξιών στον δημόσιο χώρο με έμφαση στην αξιοπρέπεια του ανθρώπινου προσώπου ενάντια στον νεοπαγανισμό του ναζισμού και στα οράματα ευγονικής, αλλά και ενάντια στον ανεξέλεγκτο καπιταλισμό και στον ολοκληρωτικό σοσιαλισμό. Είχε προηγηθεί ένα ανάλογο εγχείρημα στον Μεσοπόλεμο λ.χ. με τον ποιητή Τ.Σ. Έλιοτ.

Μετά από μια περίοδο ευφορίας ότι μια σύγχρονη «μετάφραση» της αξίας του ανθρώπινου προσώπου στον νεωτερικό δημόσιο χώρο είχε βασικά πετύχει, σήμερα αναδύονται προβλήματα με ανανεωμένη δριμύτητα.

Ο μετανθρωπισμός φέρνει μια έλλειψη σεβασμού προς την ανθρώπινη φύση και τη σημασία της πραγμάτωσής της. Από την άλλη, στο Ηνωμένο Βασίλειο λ.χ. τρία στα δέκα παιδιά ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, σαν να βρισκόμαστε πάλι στη Βικτωριανή εποχή, το πνεύμα της οποίας ήταν ακριβώς ο ωφελιμισμός και ο ανεξέλεγκτος καπιταλισμός.

Όταν είχα γράψει το έργο μου Θεολογία και Κοινωνική Θεωρία το 1990 είχε ξενίσει η επιμονή μου ότι το πνεύμα της εκκοσμίκευσης δεν θα αρκούσε έναντι των σαρωτικών αλλαγών της ύστερης νεωτερικότητας και ότι θα χρειαζόταν να ξαναβρούμε τα θεμέλια των δυτικών αξιών στη Χριστιανοσύνη (Christendom). Σήμερα, 35 χρόνια μετά, τα πορίσματα του βιβλίου μου δεν φαίνονται καθόλου παράξενα.

Μπορεί βεβαίως στον δημόσιο χώρο να τονίζονται κυρίως κάποια πολυσυζητημένα θέματα, όπως οι αμβλώσεις και η ευθανασία. Όμως τα χριστιανικά θεμέλια του σύγχρονου δικαίου, λ.χ. του αγγλικού, με ρίζωμα στο ρωμαϊκό κανονικό δίκαιο, αλλά και στο πνεύμα της Βίβλου, είναι πολύ ευρύτερα και περιλαμβάνουν σημαντικά ζητήματα όπως το δικαίωμα στη σιωπή, τη διάκριση ανάμεσα στο λειτούργημα του εισαγγελέα και του δικαστή.

Η δική μου θεώρηση είναι ότι ο αποχριστιανισμός των δυτικών κοινωνιών κάνει το δίκαιό μας πιο ανελεήμον, λ.χ. υποβαθμίζεται το δικαίωμα στη σιωπή. Δεν είναι βεβαίως ούτε δυνατή ούτε θελκτική η ενίσχυση μιας άμεσης εξουσίας της Εκκλησίας, όπως στον Μεσαίωνα. Εννοώ κάτι διαφορετικό: Ένα νέο πάντρεμα ανάμεσα στον οντολογικό ορίζοντα της πολιτικής και στη σημασία του ατόμου και του προσώπου.

Χρειάζεται βεβαίως να ομολογήσει κανείς ότι η μεταμοντέρνα «επαναμάγευση» του κόσμου, μετά τη νεωτερική απομάγευση, συνδέεται συχνά με αντιδραστισμό, έλλειψη ανοχής, συμμαχία της θρησκείας με τον εθνικισμό. Αυτό που έχουμε ανάγκη είναι οι μεγάλοι πολιτισμοί να ξαναβρούν στοιχεία από τις θρησκευτικές ρίζες τους ενάντια σε εξελίξεις που τονίζουν τις επιμέρους ταυτότητες, όπως φασίζουσες μορφές εθνικισμού.

Στην περίπτωση της Δύσης μπορούμε να αξιολογήσουμε εκ νέου τη σύνδεση της χριστιανικής κληρονομιάς με τη συνταγματική διακυβέρνηση, τον σεβασμό του ανθρωπίνου προσώπου και της ελευθερίας του.

Η ιδιαιτερότητα της Ευρώπης συνδέεται κατά την άποψή μου και με τη μεγάλη αυτόνομη δύναμη της Εκκλησίας κατά τον Μεσαίωνα, η οποία δεν υπήχθη στην ισχύ του κράτους, όπως στην Ανατολή. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη δημιουργία εκτεταμένου κανονικού δικαίου με έμφαση στα δικαιώματα συλλογικοτήτων και ατόμων, που επηρέασε στη συνέχεια το δίκαιο των ευρωπαϊκών κρατών.

Οι έντονες κοινωνικές συγκρούσεις διαφορετικών ομάδων κατά τον Μεσαίωνα συνέβαλαν στην ανάπτυξη συνταγματικών στοιχείων στη Δύση με έμφαση στην τάξη και την οργάνωση κατ’ αρχήν γύρω από έναν βασιλιά, ο οποίος, όμως, ήταν και αυτός υποκείμενος στο γραπτό δίκαιο. Θεωρώ ότι η μη αυταρχική διακυβέρνηση δεν είναι κάτι που αρχίζει με τον Διαφωτισμό, άλλωστε η πρώιμη νεωτερικότητα συνδέθηκε με τον απολυταρχισμό.

Πιστεύω ότι μπορούμε να ανιχνεύσουμε την ευρωπαϊκή συνταγματικότητα στον μεσαιωνικό συνταγματισμό και σε οιονεί «νεογοτθικές» αναβιώσεις του από τον 18ο αιώνα και μετά έναντι του απολυταρχισμού της πρώιμης νεωτερικότητας. Θεωρώ αυτήν την εικόνα ως πιο ακριβή. Και επίσης θεωρώ ότι μία μετα-χριστιανική εκδοχή του φιλελευθερισμού, δηλαδή μία εκδοχή που αδιαφορεί για τη μακραίωνα συνταγματικότητα της Ευρώπης, μπορεί στις μέρες μας επίσης να συνοδευθεί από μεγαλύτερο αυταρχισμό.

Βεβαίως, είναι απολύτως σημαντικό να προστατευθεί η εκκοσμίκευση ως μια διάκριση του κοσμικού πολιτικού χώρου από την Εκκλησία και τη θρησκεία, αλλά διαγιγνώσκοντας ταυτοχρόνως πώς αυτή προκύπτει από χριστιανικές αξίες που διέπουν τον πολιτισμό μας, όπως η αξιοπρέπεια του προσώπου κ.ά.

Θεωρώ, λοιπόν, γόνιμη την αποκατάσταση κάποιας έννοιας «Χριστιανοσύνης» στη Δύση. Ο παπικός θεσμός είναι σημαντικός από αυτήν την άποψη. Θα σας πω, όμως, και πώς αλλιώς το φαντάζομαι. Ίσως θα μπορούσε να διαδραματίσει και έναν ρόλο η βρετανική μοναρχία, κάτι σαν αυτόν που έπαιζε ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στον Μεσαίωνα. Δηλαδή ένα είδος συμβολισμού μιας κοσμικής αυθεντίας με ιερό χαρακτήρα.

Ο βασιλιάς Κάρολος κατανοεί αυτήν την ιδέα της ιερής μοναρχίας που τον συνδέει με μια διαχρονική σοφία, κάτι που στο παρελθόν είχε εκφράσει λ.χ. ο Ροδόλφος Β΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το οποίο περιλαμβάνει και την ευθύνη για τον φυσικό κόσμο. Σήμερα αυτό μπορεί να ισχύσει για τον βασιλιά της Βρετανίας που είναι μονάρχης μιας κοινοπολιτείας εθνών, διαθέτοντας ένα είδος μεγάλης εμβέλειας κριτικής επισκόπησης. Είναι βεβαίως σημαντικό το ποιος καταλαμβάνει μια παρόμοια θέση, αλλά και ο ίδιος ο θεσμός δημιουργεί ένα συμβολικό με απαιτήσεις συνέχειας μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος.

Ο Βασιλιάς Κάρολος κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στο Κεντ, Ιούλιος 2025. Φωτ: John Phillips/Pool μέσω REUTERS

Αλλά ακόμη κι αν θεωρήσουμε ότι το παράδειγμα του Βρετανού μονάρχη είναι παράξενο και ιδιόρρυθμο και ότι δεν μπορεί να παίξει παρά έναν τελείως ανεπίσημο ρόλο ως προς την ενότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, παραμένει το ερώτημα καθαυτό: Χρειαζόμαστε έναν θεσμό που να εκφράζει μια συμβολική ευρωπαϊκή ενότητα. Ίσως έναν Ευρωπαίο Πρόεδρο. Η ιδέα μου είναι ότι η κοσμική ισχύς δεν μπορεί να εξαντλείται απλώς στη νομιμότητα και στον εξαναγκασμό, αλλά χρειάζεται μια αναφορά σε μια ευρύτερη κοινότητα με συμβολικά χαρακτηριστικά.

Για τον λόγο αυτό και είμαι υπέρ της αναφοράς του Χριστιανισμού στο Σύνταγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το θεωρώ τρόπον τινά αναπόφευκτο, καθώς όσο περισσότερο η Ευρώπη θα απειλείται από άλλους πολιτισμούς, τόσο περισσότερο θα θέτει ένα διαχρονικό και ιστορικό ερώτημα «ποιοι είμαστε» και το ερώτημα αυτό θα μεταβαίνει και στις ιερές απαρχές της.

Επιστρέφοντας, στον έτερο πόλο που είναι ο Πάπας, θεωρώ ότι ειδικότερα ο Πάπας Λέων αναμένεται να αντιδράσει ενάντια στις νέες μορφές αυταρχισμού, εθνοκυριαρχισμού και φασισμού και από την άλλη μπορεί να ασκήσει κριτική στη μεταμοντέρνα εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού, όπως είχε κάνει ο Πάπας Βενέδικτος (Ράτσινγκερ).

Πιστεύω ότι στα θέματα της μετανάστευσης θα είναι πιο συγκρατημένος από τον Πάπα Φραγκίσκο, εξισορροπώντας ανάμεσα αφενός στο καθολικό ανθρωπιστικό μήνυμα και, αφετέρου, στην κριτική ότι μια εντελώς ανεξέλεγκτη εργασιακή κινητικότητα αυξάνει την καπιταλιστική εκμετάλλευση.

Θα υπάρξουν επίσης τοποθετήσεις για την Τεχνητή Νοημοσύνη, στη διατύπωση των οποίων παίζει σημαντικό ρόλο η μοναχή Έλεν Άλφορντ, Κοσμήτορας Κοινωνικών Επιστημών στο Ποντιφικικό Πανεπιστήμιο του Θωμά Ακινάτη και Πρόεδρος της Ποντιφικικής Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών. Η κριτική πρόσληψη της Τεχνητής Νοημοσύνης θα επικεντρώσει στη σημασία που έχει η εργασία για την αυτοπραγμάτωση της ανθρώπινης φύσης.

Θα υπάρξει μια αντίσταση στην παραδοχή ότι μηχανές μπορούν πράγματι να σκεφθούν ή να κάνουν κρίσεις. Οι μηχανές περισσότερο καταφεύγουν σε μια αντανακλαστική μίμηση της ανθρώπινης σκέψης. Η αποτελεσματικότητα και ταχύτητα αυτής της μιμήσεως θέτουν πάντως σε κίνδυνο την αξιοπρέπεια του ανθρώπινου προσώπου μεταξύ άλλων με την εμπόδιση της αυτοπραγμάτωσής του μέσα από την εργασία.

Προσωπικά, με απασχολούν και οι πολιτικές συνέπειες. Όσο περισσότερο κυβερνόμαστε από την Τεχνητή Νοημοσύνη τόσο αντιμετωπίζουμε αποφάσεις που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Ο κίνδυνος της τυραννίας είναι μεγάλος. Στη δική μου σκέψη αυτό θα σημάνει ότι θα κυβερνόμαστε από διαδικασίες σε βάρος των ελεύθερων αποφάσεων. Εντέλει, η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να επεκτείνει την εμβέλεια της ανθρώπινης κρίσης, αλλά θα πρέπει να συνεχίσουμε να εμπιστευόμαστε την ανθρώπινη κρίση αντί να κατακλυστούμε από διαδικασίες χωρίς ελεύθερη βούληση από πίσω τους.

• Γιατί το MAGA αποκαλεί «μαρξιστή» τον νέο Πάπα – Μπαράζ επιθέσεων στα social media

Καθώς είστε ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στη σκέψη του Αυγουστίνου Ιππώνος μπαίνω στον πειρασμό να σας ζητήσω να λάβετε θέση στη διαμάχη που είχαν στην πλατφόρμα «Χ» ο Αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Τζέι Ντι Βανς και ο τότε καρδινάλιος Ρόμπερτ Πρέβοστ, νυν Πάπας Λέων ΙΔ΄, περί του ποιο είναι το νόημα που έχει η «Τάξη της Αγάπης» κατά τον Αυγουστίνο.

Για να είμαι ειλικρινής, καμία από τις δύο πλευρές δεν απέδωσε το νόημα που έχει η «Τάξη της Αγάπης» (Ordo Amoris) απολύτως σωστά. Θα πάω κόντρα στο ρεύμα και θα πω ότι η τοποθέτηση του Τζέι Ντι Βανς ήταν τεχνικώς σωστή. Αν μεταφέρουμε την «Τάξη της Αγάπης» στην εποχή μας, θα λέγαμε ότι ο Αυγουστίνος θέλει να πει ότι δεν μπορούμε να φροντίσουμε όλες τις αδέσποτες γάτες στον κόσμο, πολύ απλά γιατί είμαστε πεπερασμένα όντα.

Θα αρχίσουμε φροντίζοντας τις αδέσποτες γάτες της γειτονιάς μας, μετά ίσως δημιουργήσουμε ένα «σπίτι» για αδέσποτες γάτες στην πόλη μας και, αν είμαστε πραγματικά αποφασισμένοι, μπορεί να καταλήξουμε να ιδρύσουμε μια παγκόσμια οργάνωση που να βελτιώνει τη ζωή των γατών. Το σπίτι, η οικογένεια, η τοπική κοινότητα αποτελούν τα σχολεία της αγάπης.

Ο Αυγουστίνος εκδέχεται την αγάπη ως μια έντονη μορφή φιλίας, η οποία ως τέτοια δεν μπορεί παρά να αναπτυχθεί σε μία συγκεκριμένη εντοπιότητα. Ο Πάπας Φραγκίσκος συνήθιζε να παραβλέπει τη διάσταση αυτή, επικεντρώνοντας στην παγκοσμιότητα. Όμως για τον Αυγουστίνο η αγάπη αποτελείται από ομόκεντρους κύκλους. Δεν μπορείς να υιοθετήσεις ένα παιδί στην Αφρική, ενώ παραμελείς τα παιδιά της οικογένειας ή της γειτονιάς σου. Κατά τον Αυγουστίνο, δεν μπορείς να αγαπήσεις τους πάντες εξίσου.

Βεβαίως, η ανησυχία με την ερμηνεία του Τζέι Ντι Βανς είναι ότι εργαλειοποιεί τη σκέψη του Αυγουστίνου στην κατεύθυνση του «Πρώτα η Αμερική» (America First), το οποίο εντέλει σημαίνει «Μόνο η Αμερική» (America Last), δηλαδή έναν νέο απομονωτισμό. Ο Πάπας Φραγκίσκος, όπως και ο Λέων, αντιτείνουν σωστά ότι ο πλησίον μπορεί να είναι ο ξένος, όχι η οικογένεια σου. Ο ξένος ζητά τη συμπόνια μας.

Ο πρόσφυγας που δραπετεύει από μια τυραννία είναι εξίσου σημαντικός με τον συγχωριανό σου ή τον συγγενή σου. Ο Αυγουστίνος επιζητεί τη διεύρυνση της φιλίας, επεκτείνοντας τη σκέψη του Αριστοτέλη με τρόπο που είναι στο βάθος κοσμοπολίτικος και όχι απομονωτιστικός. Από αυτήν την άποψη, ο καθολικός ουνιβερσαλισμός που προτείνει ο Πάπας Λέων, δηλαδή η αντίληψη για τη θεμελιώδη καθολικότητα της ανθρωπότητας στρέφεται ενάντια σε κάθε εθνικισμό και εθνοκυριαρχισμό.

Θεωρώ ότι η στάση του Πάπα Λέοντα στοιχειοθετεί έναν τρίτο δρόμο ανάμεσα αφενός στον εθνολαϊκισμό και, αφετέρου, στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Επιμένει στη σχεσιακότητα. Η ανθρώπινη καθολικότητα δεν αφορά σε απλά άτομα, αλλά σε όλο και μεγαλύτερες συλλογικότητες που προκύπτουν μέσα από τοπικές κοινότητες: Σχετιζόμαστε μεταξύ μας, οι τοπικές κοινότητες συνδέονται με άλλες τοπικές κοινότητες, οι χώρες διαθέτουν αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ τους, αναζητώντας το κοινό συμφέρον.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλες οι μεγάλες θρησκείες αποτελούν καθολικά και αυτοκρατορικά προγράμματα με αλλεργία έναντι κάθε αταβιστικού εθνικισμού. Η καθολικότητα βεβαίως συνυπάρχει με μια συμπάθεια για το ρίζωμα στις εντοπιότητες. Απλώς ο Ρωμαιοκαθολικισμός επικεντρώνει σε μία συγκεντρωτική και νομική θεσμικότητα, ενώ άλλες εκδοχές του Χριστιανισμού, όπως η Ορθοδοξία ή ο Αγγλικανισμός, παρουσιάζουν ένα έλλειμμα στην άρθρωση μιας καθολικής παγκόσμιας φωνής. Ο παπικός θεσμός καλείται να παίξει αυτόν τον ρόλο στον παγκοσμιοποιημένο πλανήτη μας. Πολλοί θα το δουν ως έναν μεσαιωνικό αναχρονισμό, αλλά σε κάθε περίπτωση μία ενιαία φωνή του Χριστιανισμού αποτελεί μια αναγκαιότητα στην εποχή μας.