«Το gaslighting από τον Αριστοτέλη ως τον Τραμπ»
Gaslighting. «Η πιο χρήσιμη νέα λέξη του 2016», σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία. Δεύτερη στη «Λίστα με τις πιο δημοφιλείς νέες λέξεις του 2018», για τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. «Λέξη της χρονιάς» την ανακήρυξε το 2022 το παλαιότερο αμερικανικό λεξικό Merriam-Webster.
Ο όρος αρχικά αναφερόταν στη μεθοδική ψυχολογική χειραγώγηση μιας γυναίκας από τον σύζυγό της, εξωθώντας την ακόμη και στην ψυχική ασθένεια. Στην πορεία έγινε βασικός όρος στην αμερικανική ψυχολογία, προτού προσφάτως ορίσει ένα είδος παραπλανητικής πολιτικής γλώσσας.
Η παραδοξότητα είναι ότι γεννήθηκε μέσα από το θέατρο. Και δη το βρετανικό έργο «Gas Light» (1938) του Πάτρικ Χάμιλτον, που διασκευάστηκε, χωρίς απήχηση τότε ακόμη, σε ταινία στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1940. Στην αμερικανική όμως κινηματογραφική μεταφορά του από τον Τζορτζ Κιούκορ, το 1944, εξελίχθηκε σε κοινωνικό φαινόμενο: πολλές σύζυγοι, αναγνωρίζοντας τον εαυτό τους στην ηρωίδα που ενσάρκωνε η Ιγκριντ Μπέργκμαν, θύμα του gaslighter συζύγου της, ζήτησαν διαζύγιο. Στο έργο, ένας φαινομενικά ευγενής σύζυγος πείθει τη γυναίκα του ότι είναι τρελή, χαμηλώνοντας κρυφά τον εσωτερικό φωτισμό αερίου και κάνοντάς την να πιστεύει ότι το φαντάζεται.
Ενώ όμως κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, το gaslighting από τον κινηματογράφο εισέβαλε στην ψυχανάλυση, από τον φεμινισμό στην πολιτική, από την κρεβατοκάμαρα στον χώρο εργασίας, από την ποπ κουλτούρα στην πολιτική θεωρία, το πλήρες φάσμα των χρήσεών του δεν είχε θεωρητικοποιηθεί.
Αυτό επιχείρησε να κάνει πρώτη στη διεθνή βιβλιογραφία με τo δοκίμιό της «Gaslighting ή η τέχνη της φίμωσης των γυναικών» (εκδόσεις L’Observatoire, 2023) η γαλλίδα φιλόσοφος Ελέν Φραπά, συγγραφέας, κριτικός κινηματογράφου και μεταφράστρια της Χάνα Αρεντ. Αναζητώντας τη γενεαλογία του όρου κατ’ αρχάς στην αρχαία ελληνική γραμματεία.
Gaslighting: Πάντα ο θύτης είναι άνδρας;
Πάντα ο θύτης είναι άνδρας; «Οχι πάντα, αλλά κυρίως» απαντά σε συνέντευξή της στο «Βήμα». «Η Τζόρτζια Μελόνι είναι gaslighter. Αλλά ο κατεξοχήν gaslighter στην πολιτική είναι ο Ντόναλντ Τραμπ. Οταν πρωτοεξελέγη, πολλοί αμερικανοί δημοσιογράφοι σχολίασαν πως έκανε gaslighting στη χώρα λόγω των ψευδών ειδήσεων που διακινούσε. Γιατί το gaslighting συνδέεται άρρηκτα με τις ψευδείς ειδήσεις. Η αλήθεια εξουδετερώνεται και η χρήση της γλώσσας είναι τέτοια ώστε να λειτουργεί ως όπλο εξουσίας».
Φέρνει ακόμα ένα παράδειγμα πολιτικού gaslighting: «Οταν ο Βλαντίμιρ Πούτιν εισβάλλει στην Ουκρανία λέγοντας ότι είναι χώρα ναζιστική, αντιστρέφει την πραγματικότητα. Τυπική περίπτωση gaslighting είναι και η άρνηση του Ιλον Μασκ ότι έκανε ναζιστικό χαιρετισμό. Στο βιβλίο ήθελα να δείξω ότι αυτό που συμβαίνει σε μια κρεβατοκάμαρα μεταξύ δυο συζύγων είναι το ίδιο που συμβαίνει σε μια χώρα μεταξύ ενός προέδρου και του λαού του αλλά και στις σχέσεις μεταξύ δυο κρατών. Το gaslighting είναι η χειραγώγηση της αλήθειας, κι επομένως η πολιτική γλώσσα του παρόντος».
Γενικότερα, ένας gaslighter «μπορεί να αρνηθεί πράγματα που είπε ή έκανε, να διαστρεβλώσει γεγονότα ή να προσπαθήσει να κάνει το θύμα να νιώσει υπερβολικά ευαίσθητο, υστερικό ή παρανοϊκό» εξηγεί η Φραπά την οποία συνάντησε «Το Βήμα» στην Αθήνα, στο Φεστιβάλ Φιλοσοφίας «Δύναμαι, Δρῶ» που πραγματοποιήθηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος.
Από τον Αριστοτέλη στον Τραμπ
«Αλλά, κατά κύριο λόγο, gaslighting είναι και η δολοφονία της γυναικείας φωνής. Κάτι που ξεκινά χιλιετίες πριν, εδώ στην Αθήνα, με τον Αριστοτέλη ο οποίος μιλώντας για τους «όρχεις» της ανδρικής φωνής, αποκλείει τη γυναικεία φωνή από την πολιτική και την Αγορά. Ετσι, η γενεαλογία του gaslighting ξεκινά με τον Αριστοτέλη αλλά και την Κασσάνδρα» συνεχίζει η γαλλίδα συγγραφέας. «Επειδή δεν επιτρέπει στον Απόλλωνα να τη βιάσει, ο θεός την καταδικάζει, παρότι λέει την αλήθεια, να μην την πιστεύουν. Είναι αυτό που οι Αμερικανοί αποκαλούν φίμωση μιας γυναίκας. Αυτή είναι η αρχή».
Το πρόβλημα, συνεπώς, «δεν είναι, όπως πιστεύεται, ψυχολογικό, είναι πολιτικό, συστημικό, είναι η πλύση εγκεφάλου» διευκρινίζει η Φραπά. «Είναι το πώς οργανώνεται πατριαρχικά η κοινωνία, ώστε οι άνδρες που έχουν την εξουσία να μπορούν να πείσουν μια γυναίκα ότι δεν έχει δύναμη να σκέφτεται και δεν πρέπει να ακούγεται η φωνή της. Ο Οδυσσέας κλείνει τα αφτιά του στις Σειρήνες κι ο Σοφοκλής λέει ότι η σιωπή είναι ο νόμος των γυναικών στον «Αίαντα». Και η Κασσάνδρα είναι πραγματικά το κλειδί. Το κίνημα MeToo στις ΗΠΑ ήταν ένας τρόπος να ξανακούσουμε την Κασσάνδρα».
Υπάρχουν και σύγχρονα παραδείγματα: «Η Μπρίτνεϊ Σπίαρς ήταν θύμα gaslighting από τον πατέρα της. Στη Μέριλιν Μονρόε δεν επετράπη να έχει φωνή. Την έπεισαν ότι ήταν ηλίθια, τρελή, υστερική. Υπάρχει και μια πολύ ενδιαφέρουσα σύγχρονη Κασσάνδρα. Την αποκαλούσαν «Κασσάνδρα του Γουότεργκεϊτ». H Μάρθα Μίτσελ, σύζυγος του στενού συνεργάτη του προέδρου Νίξον, Τζον Μίτσελ, ο οποίος την έδειρε και τη νάρκωσε για να μη μιλήσει για το Γουότεργκεϊτ. Παρ’ όλα αυτά εκείνη μίλησε σε δημοσιογράφους. Ο ίδιος ο Νίξον είχε πει ότι χωρίς τη Μάρθα Μίτσελ, δεν θα είχε ξεσπάσει το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ. Το «φαινόμενο Μάρθα Μίτσελ» ως ορολογία αναφέρεται στις γυναίκες που μιλούν και δεν τις πιστεύουν. Τυπικό gaslighting».
Δεν υπάρχει γυναίκα που δεν έχει επιχειρηθεί να πειστεί από άνδρες όταν ήταν παιδί ή αργότερα ότι είναι τρελή ή ότι δεν δικαιούται να μιλήσει, επισημαίνει η Φραπά. «Στην École Normale Supérieure στη Γαλλία, όπου σπούδασα, ο διευθυντής υποστήριζε ενώπιον φοιτητριών ότι οι γυναίκες δεν είναι σε θέση να κάνουν φιλοσοφία. Το gaslighting είναι ένα έγκλημα χωρίς αίμα. Γι’ αυτό το αποκαλώ το τέλειο έγκλημα».
«Πρέπει να απαλλαγούμε από τον φόβο» είναι η συμβουλή της συνομιλήτριάς μας. «Από εκείνον τον φανταστικό φόβο ότι είμαστε ηλίθιες, γεμάτες αμφιβολίες αλλά λανθασμένες αμφιβολίες, όχι φιλοσοφικές». Χρειαζόμαστε, επίσης, «την ειρωνεία της Αντιγόνης έναντι του Κρέοντα και μαρτυρίες τρίτων προσώπων. Δεν πρέπει να είμαστε μόνοι. Στην πολιτική είναι ευκολότερο. Το πρόβλημα ενός γάμου είναι ότι υπάρχουν μόνο δύο άτομα στην κρεβατοκάμαρα».
Το ότι η λέξη έχει εισέλθει σε λεξικά, βιβλία και γίνεται ευρεία χρήση της «είναι όπλο», συνοψίζει η Φραπά. «Μόλις καταλάβεις πώς λειτουργεί το gaslighting, απελευθερώνεσαι από αυτό. Πρόκειται για αγώνα ενάντια σε κάθε μορφής φασισμό».
Content Original Link:
" target="_blank">
